ivan illich modern toplum ve kurumlar üzerine radikal eleştiriler getirebilen isimlerin başında gelir. illich, meseleleri ele alırken de, çözümler üretirken de sınırları aşmaya çalışır. “okulsuz toplum” eserinde de egemen anlayışın hoşuna gitmeyecek, sarsıcı tesbitler ve önermeler sunar. okulsuz toplum kitabından, o sarsıcı bölümlerden alıntılar şöyle:
- aynı okula, aynı yaşta başlasalar bile fakir çocuklar, orta sınıf çocuklar için pekala mümkün olan eğitim olanaklarının çoğundan mahrumdurlar.
- bireysel gelişme ölçülebilir bir meta değildir.
- okul eleştirel yargı oluşturmanın birincil işlevine sahip olduğuna inanildiğından dolayi, insanları daha derinden ve daha sistematik bir şekilde köleleştirmektedir.
- insan, bir kez okulun bir ihtiyaç olduğunu kabul ettiğinde, diğer kurumlar için de artık kolay bir av haline gelmektedir.
- hoşnutluk yaratmaktan çok, hızla «gereksinim» üretiyorlar. bu gereksinimleri karşılamaya çalıştıkları bu dönemde yeryüzünü kullanıp tüketiyorlar. bu, tarım ve imalat için olduğu kadar, tıp ve eğitim için de geçerlidir.
- okul, sadece yeni dünya’nın dini değil, aynı zamanda, dünyanın en hızlı gelişen iş sektörüdür.
- eğitimle ilgili dezavantaj okul içerisindeki eğitimle giderilemez. çünkü asıl problem okul kurumunun ta kendisidir.
- ihtiyaç duyduğumuz yapılar, her insanın öğrenmek ve diğerlerinin öğrenmesine yardımcı olmak suretiyle kendisini tanımlamasını mümkün kılacak olanlardır.
- okulun aksine, belirli bir zaman diliminde aynı ilgileri paylaşan bireyler için olanaklar sağlayan kurumlar olmalıdır.
- kurumsal bir karşılığı olan her basit ihtiyaç, yeni bir fakir sınıfını meydana getirmekte ve yeni bir sefalet tanımı yapmaktadır.
- okul, modern proleteryanın dünya dini haline gelmiş ve teknolojik çağın fakir insanları için faydasız kurtuluş vaatlerinde bulunan bir kurumdur.
